Geri dönüşüm kaynak verimliliği ve çevrenin temiz tutulması açısından önemlidir. Geri dönüşüm, atıkları ayırır ve ayrılan maddeleri işlemek üzere toplama noktalarına göndererek atıkları kaynağa dönüştürür. Ayrılan değerli maddeler, geri dönüştürülerek yeni ürünler yapmak için kullanılır ve bu şekilde atık maddeler ekonomiye tekrar kazandırılır.
Geri dönüşüm özelliği eğitim ve alışkanlık ile kazanılır. Birçok Avrupa ülkesinde özellikle İskandinav ve Almanya’da çevre eğitimi erken yaşlarda başlamaktadır. Ayırma ve geri dönüşüm kreş ve okullarda çocuklara verilen eğitim müfredatının bir parçasıdır. Atık yönetimi uygulamaları hakkında farkındalığın erken aşamada arttırılması, çocukların geri dönüşüm alışkanlığını kazanması için çok önemli bir faktördür. Atık ayırma süreci sadece teorik olarak değil videolar, gerçek hayat örnekleri ve oyunlar yoluyla da öğretilir.
Geri Dönüşümün Tarihçesi
Plastik geri dönüşümü özellikle 20. yüzyılın ortalarında gündeme gelmiştir. Ürünleri değiştirme ve yeniden kullanma kavramı bu tarihten daha öncesine dayanmaktadır.
Binlerce yıl boyunca kırılan ev eşyaları tamir edilme fikriyle üretildi. Japonya’da 1031 yılında kağıt geri dönüşümü yapılmaktaydı. Güncel tarihe biraz daha yakın olan alüminyum kutuların geri dönüştürülmesi için tesisler 1904’te Chicago ve Cleveland’da kuruldu. II. Dünya Savaşı sırasında ABD hükümeti halktan lastik, çelik ve hatta naylon gibi ürünleri geri dönüştürüp yeniden kullanmalarını talep etti. Günümüzün tek kullanımlık olan süt ve yoğurt kapları önceden cam şişelerde süt ve krema eve teslim edilir sonrasında bu boş kaplar tekrar toplanırdı. Daha sonra temizlenip sterilize edilir ve tekrar yoğurt ve sür satılırdı bu döngü baştan sona bu şekilde ilerlerdi.
1960’lara kadar biyolojik olarak parçalanamaz plastik ambalajların oluşturduğu atıklar için herhangi bir girişimde bulunulmamıştır.
Ne Tür Evsel Atıklar Geri Dönüştürülebilir?
Geri dönüşüm sürecini kolaylaştıran şey atıkların üretildiği hız ile orantılı olarak ayırmasıdır. Bunun için mutfakta veya depolama alanında farklı kutulara ihtiyaç duyulur veya çok bölmeli atık kutusu da kullanılabilir. En az 4 bölmeli bir atık kutusu gereklidir. Atık çeşitleri; biyolojik, plastik, kağıt ve cam atıklardır.
Geri dönüştürülebilen en yaygın atıklar; biyo, kağıt, karton, plastik ambalaj, plastik şişeler, cam, cam şişeler, elektronik cihazlar, tehlikeli atıklar (piller, boya, kimyasallar), metal ve karışık atıklardır. Avrupa Birliği ülkeleri 2030 yılına kadar belediye atıklarının % 65’ini ve ambalaj atıklarının % 75’ini geri dönüştürmeyi hedefliyor. Avrupa Birliği’de belediye atıklarının düzenli depolama alanının en fazla %10’una indirmeyi hedeflemektedir. Bu hedefler plastik, karton ve biyo-atık gibi değerli maddelerin atık olarak kalmasını önlemek için tüm AB ülkelerinin çok yüksek oranda geri dönüşüm yapacağı anlamına gelmektedir. Finlandiya’nın belediye atık geri dönüşüm oranı 2017’de %40 idi ve muhtemelen 2030’a kadar istenen geri dönüşüm oranına ulaşılacaktır.
Evsel Atıklar Dışındaki Diğer Maddeler Nasıl Geri Dönüştürülür?
Paris’te küçük elektronik cihazları süpermarketlere, telekomünikasyon mağazalarına ve elektronik cihaz mağazalarına iade edilebilmektedir. 2019’dan sonra şehir, cumartesi günleri farklı mahallelerde çalışan veya çalışmayan elektronik cihazlar için toplamak amacıyla günller düzenlemiştir. Eski kıyafetler ve ayakkabılar için bir toplama noktaları yapılmıştır. Kıyafetleri bağışlanabilir, çeşitli mobil uygulamalar aracılığıyla satılabilir veya şehir merkezlerindeki toplama noktalarında toplanabilir.
Geri dönüşümden daha önemli olan daha az tüketmektir. Geri dönüşüm atık sorunları için bir çözüm yöntemidir ancak aslında geri dönüşüm süreci kaynakları ve enerjiyi tüketir. Bu geri dönüşümün kötü olduğu anlamına gelmez ancak çevre için en iyi çözüm daha az atık üretmektir.
Hangi Atıktan Ne Yapılır?
- Saf biyolojik atıklar birleştirilebilir. Biyo atık ve biyogaz enerjisi birleştirilirek ısı elde edilebilir.
- Kağıt ve karton ambalajlar kağıt hamuru olarak yeniden işlenir ve geri dönüştürülmüş ambalaj malzemeleri haline getirilir.
- Plastik ambalajlar plastik peletleri haline getirilir ve geri dönüştürülerek plastik prosesine gönderilir.
- Tehlikeli atıklar dikkatle arıtımak için belirli toplama noktalarına getirilir. Tehlikeli atık maddeler diğer atıklarla karışırsa atık geri dönüşüm tesislerinde yangın gibi ciddi güvenlik riskleri oluşturabilir. Tehlikeli atık maddeler de çevreye zehirli kimyasallar salabilir.
- Metal atıkları çoğunlukla eritilir ve yeni ürünler yapmak için kullanılır.
- Karışık atık genellikle enerji ve ısı olarak yakılır.
ÖNEMLİ NOT: Geri dönüşümlü olarak kabul edilmeyen ürünler pipetler ve çocuk oyuncaklarıdır.
Atık yönetim sistemleri farklı ülke ve bölgelerde farklı şekillerde düzenlenmektedir. Farklı ülkeler arasındaki geri dönüşüm istatistiklerinin karşılaştırılması doğru değildir çünkü geri dönüşüm politikası ülkelerin kendi belirlediği özgün yöntemlerdir.
Atıklar İçin Depozito Ödemesi Yapan Ülkeler
Finlandiya şişe ve teneke kutular için depozito sistemini devreye sokan ilk ülkedir. 1952’lerden itibaren Finlandiya’da cam şişeleri toplanmaya başlandı. Bu durum başlangıçta o dönem için cam şişe kullanan Coca-Cola’nın reklam popülaritesini etkilese de sonradan geri dönüşüm kavramı anlaşılmaya başlandı.
Finlandiya’da 2018 yılında cam şişelerin %88’i, plastik şişelerin %90’ı ve alüminyum kutuların %95’i depozito sistemi aracılığıyla geri dönüştürüldü. Tek bir cam şişe 30 kez geri dönüştürülebilir. Cam şişe artık tekrar kullanılamayacak duruma geldiğinde yeni cam şişeler üretmek için ezilir ve eritilir. Her yıl 400 milyon plastik şişe geri dönüşüm makinelerine gönderilmektedir. Geri dönüştürülmüş plastik şişeler, yeni şişeler, gıda endüstrisi için plastik ambalaj ve geri dönüştürülmüş polyester giysiler yapmak için kullanılır.
Diğer Avrupa ülkelerinden İsveç, Norveç ve Hollanda geri dönüşüm sistemini benimsemiştir. Hollanda’da da tüketicilere kullandıkları ambalajları toplama noktalarına geri göndermeleri için depozito verilmektedir. Temmuz 2019’da İskoçya da depozito iadesi yöntemine geçiş yaptı. Yeni kabul edilen depozito sistemi sayesinde her gün 31.000’e yakın plastik şişe geri dönüştürülmektedir.
Plastik Geri Dönüşüm Süreci
Plastik geri dönüşümü daha fazla sayıda plastik çeşidi olması, boya ve başka katkı maddelerinin kullanılması nedeniyle cam veya metal geri dönüşümünden farklıdır.
Dönüşüm, maddeleri reçine içeriklerine göre ayırmakla başlar. Plastik kapların alt kısmında işaretlenmiş yedi farklı plastik geri dönüşüm sembolü vardır. Geri dönüşüm fabrikalarında, plastikler bu sembollere göre ayrılır, bazen plastiğin rengine göre ek bir ayırma da yapılır. Plastikler ayrıldıktan sonra küçük parçalar halinde doğranır. Kağıt etiketler, içerik kalıntısı, kir, toz ve diğer kirletici maddeler gibi kalıntılar temizlenir.
Plastik temizlendikten sonra eritilir, tekrar kullanılmadan önce yeni ve tamamen farklı ürünlere dönüştürülmeye hazır olana kadar küçük peletler halinde sıkıştırılır.
Yaygın Olarak Geri Dönüştürülen Plastikler
- Polietilen Tereftalat (PET, PETE): Üstün berraklık, mukavemet, tokluk, gaz ve neme karşı etkili bir koruyucu görevi görür. Genellikle meşrubat, su, salata sosu şişeleri ve fıstık ezmesi kavanozlarında kullanılır.
- Yüksek Yoğunluklu Polietilen (HDPE): Sertliği, mukavemeti, tokluğu, neme direnci ve gaza geçirgenliği ile bilinir. HDPE süt, meyve suyu ve su şişelerinin yanı sıra çöp ve perakende poşetlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
- Polivinil Klorür (PVC): Çok amaçlı kullanım alanı vardır. Berraklığı, bükülebilirliği, mukavemeti ve tokluğu ile bilinir. PVC, meyve suyu şişelerinde, yapışan filmlerde ve PVC borularda yaygın olarak kullanılır.
- Düşük Yoğunluklu Polietilen (LDPE): İşleme kolaylığı, mukavemeti, tokluğu, esnekliği, sızdırmazlığı ve etkili bir nem bariyeri olması ile bilinir. Dondurulmuş gıda torbaları, dondurucu şişeler ve esnek konteyner kapakları için yaygın olarak kullanılır.
Plastik Geri Dönüşümü Yeterince Faydalı Mıdır?
Plastik geri dönüşüm işlemi kusurlarla doludur. Plastik ürünler oluşturmak için kullanılan bazı boyalar kontamine olabilir, bu da kullanılan tüm geri dönüşüm malzemesinin bozulmasına neden olur. Başka bir sorun ise geri dönüştürülmüş plastik üretimi geri dönüşümsüz plastik ihtiyacını azaltmamaktadır. Kompozit, kereste ve diğer birçok ürünün üretiminde kullanılması nedeniyle plastik geri dönüşümü kereste gibi diğer doğal kaynakların tüketimini azaltmaktadır. Ayrıca son birkaç yılda, yoğun hacim ve artan maliyetlerden şikayetçi olan pek çok firma artık geri dönüşüm seçenekleri sunmamakta veya geri dönüştürülebilen ürünler için kısıtlamalar (yıkama ve kurutma kapları ve bazı plastik sınıflarına izin vermeme) eklemektedir.
Hazırlayan: Rabiye Baştürk
